“Hoe werkt de oorsprong van het onderwijs door in het dagelijkse onderwijs?” Deze vraag hebben we systemisch onderzocht bij de Systemische Werkplaats Onderwijs van 18 september 2019.

Als eerste stap hebben we in de ruimte een levenscyclus neergelegd[1], zodat er een structuur kon ontstaan om systemisch te kijken. De aanwezige docent geschiedenis en de kennis uit het boek “Een geschiedenis van het onderwijs in Nederland” van Piet de Rooij waren daarbij helpende bronnen. Onderwijs is er altijd geweest, beginnende bij de monniken, waar later kinderen naartoe worden gebracht en de gildes. Het wordt een nationaal onderwijssysteem onder Willem I.

1. Ons huidige nationale onderwijssysteem ontstaat als Nederland rond 1800 een ‘natiestaat’ wordt. Om die werkelijk gestalte te geven, wordt ‘nationaal onderwijs’ ingevoerd. Hiermee begint de verstatelijking van het onderwijs. In het Plan van Nationaal Onderwijs (1796) staat: “Allen moeten ten kosten der Maatschappij die kundigheden kunnen verkrijgen welke zij van hen zal vorderen.” Er worden belangrijke richtlijnen voor het godsdienstige gehalte van het onderwijs geformuleerd. Omdat het christelijk geloof het fundament van de samenleving was, was het ondenkbaar om hier geen aandacht aan te schenken. De formulering werd: “dat de onderwijzer bij alle gelegenheden nimmer moet verzuimen om zijne leerlingen liefde voor het opperwezen in te boezemen en hen de deugt als hoog beminnelijk af te schilderen. Zeker is het , dat hetzelfde niet vermengd moet worden met eenig dogmatisch leerstelsel.”
2. Willem I bemoeit zich dus ook actief met het godsdienstig gehalte van het onderwijs. Hij opent actief lagere scholen in Vlaanderen om de Nederlandse taal en het christelijk geloof te verspreiden.
3. In de 19^e eeuw zijn er barre fysieke omstandigheden in de fabrieken. Samuel van Houten zag dat er veel kindersterfte was in de fabrieken. Hij stelde dit aan de kaak en trok zich het lot van de kinderen aan. Als alternatief voor het werken wilde hij dat kinderen naar school gingen. Dit leidde tot het Kinderwetje van Van Houten (1874).

Deze drie elementen (natiestaat, religie en Samuel van Houten) leggen we neer bij de oorsprong van het onderwijs. Er zit veel energie op. Een van de deelnemers gaat als representant op de plek van Samuel van Houten staan en een andere deelnemer op de inmiddels toegevoegde plek voor de industriëlen (fabrieken). Bij beiden is er veel kracht en de economische motieven beseffen dat ze niet om Van Houten heen kunnen en gaan zoeken naar innovatieve oplossingen voor het verlies van (kinder-)personeel.

Het lijkt erop dat in de oorsprong van ons nationale onderwijs zichtbaar wordt dat het onderwijs verschillende belangen dient: politiek-maatschappelijk, religieus, moreel appél ten behoeve van de kinderen. Samuel van Houten lijkt het belang van het kind centraal te stellen.  

Er lijken een aantal lijnen en patroonherhalingen door te lopen naar het huidige onderwijs, die zich manifesteren in vraagstukken die ook in onze tijd spelen.

Het huidige onderwijs, net als bij de oorsprong, heeft te maken met verschillende belangen. Nu zijn dat kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming (Biesta). Elke school zoekt naar de balans in de drie doeldomeinen en ervaart de spanning in de dagelijkse praktijk: waartoe zijn we school? Om kennis over te dragen? Om leerlingen te vormen of om aan hun persoonlijke ontwikkeling te werken?

De maatschappelijke problemen worden zichtbaar in het onderwijs en van het onderwijs wordt gevraagd oplossingen te vinden. Toen waren dat de invloeden van de natievorming en de religie op het onderwijs. Nu lijkt dat de introductie van burgerschapsvorming en de discussie rondom artikel 23 van de Grondwet.

Daar waar er destijds barre fysieke omstandigheden waren voor de kinderen, lijken de kinderen van nu vooral te maken te hebben met sociale, emotionele en mentale problemen (o.a. op jonge leeftijd burn-out).
Toen ging Samuel van Houten (als liberaal) staan voor de kinderen. De vraag is nu: welke volwassene (politicus) gaat er staan voor de kinderen van nu?

Tot slot

Dit blog is een beschrijving van de opstelling, waarbij de deelnemers hebben teruggeblikt. Wij kwamen tot de conclusie, dat erkenning nodig is voor de oorsprong van ons onderwijs. Dat het onderwijs een instrument is van de maatschappij om diverse doelen te dienen (religie, natievorming en belang van het kind). Door te erkennen komt er ruimte om na te denken over nieuwe onderwijsvormen.
En, Samuel van Houten? Hij verdient een standbeeld, omdat hij de moed had om te gaan staan voor de kinderen.

---

[1] NB Dit is een levenscyclus vanuit een oude symboliek, waarin het oosten de geboorte vertegenwoordigt, via het zuiden naar het westen volwassen wordt en het noorden de overgang naar de nieuwe fase.

Een les in nederigheid

Wat is de bedoeling van het onderwijs? Met die vraag starten we ons onderzoek tijdens de Systemische Werkplaats Onderwijs op 22 mei 2019. Onderstaand nemen we jullie mee in wat we met elkaar hebben gezien. Het was ‘tastend onderzoek’ en het is ‘tastend schrijven’. Het lijkt er namelijk op dat we in deze opstelling gewerkt hebben op het snijvlak van het niveau van het tastbare onderwijssysteem en op het niveau van de beweging van het kind het leven in. Dat zijn grote thema’s, waarbij we ook hebben ervaren dat we aan morele grenzen raken. Elementen als ‘dat wat niet gezegd mag worden’ en ‘dat wat niet gezien kan worden’ komen in beeld. Natuurlijk zijn we nieuwsgierig naar wat dit betekent. We voelen ook dat het (nog?) niet aan ons is om aan te komen. We ervaren het als een voorrecht dat we dit mogen zien.

We zijn net met de opstelling begonnen op een nieuwe locatie ‘het Groene Dak’ te Utrecht. De deuren van de ruimte staan open naar de binnentuin. Dan loopt er een jongetje binnen, dat zijn potje is vergeten waar hij zijn pissebedden in bewaart. Hij vraagt toestemming alsof hij voelt waarmee wij bezig gaan. Als hij met zijn potje naar buiten loopt, zeg ik: “Zachtjes, de pissebedden slapen.”
“Nee hoor, ze zijn wakker “en hij loopt de deur uit, de tuin in. We zijn begonnen met een opstelling vanuit de vraag van één van de deelnemers: hoe kan ik met mijn persoonlijke bedoeling een bijdrage leveren aan de bedoeling van het onderwijs?

Inzichten uit de opstelling

Het lijkt erop dat de bedoeling van het onderwijs een bedenksel is en daarmee is het een construct vanuit het hoofd. De representant van ‘de bedoeling’ realiseert zich tijdens de opstelling opeens: “De bedoeling is bedacht!” “Het is gewoon iets dat we bedacht hebben. We kunnen dus ook iets anders bedenken!” Dit betekent, dat de bedoeling van het onderwijs ook iets anders kan zijn. Later zegt ze nog “Nee, dit is niet de bedoeling”

Als we de ontwikkelingslijn van het kind in het leven als uitgangspunt nemen, dan is het kind gericht op het zich ontwikkelen naar de wetten van de natuur. Het kind wordt blij wanneer hij zijn blik letterlijk en figuurlijk naar buiten mag richten, in de richting van het leven, de natuur in. Het onderwijs kan het kind volgen, wanneer hij de beweging naar de natuur, het leven maakt. Ze is er voor het kind.
Een van de elementen is ‘dat wat niet uitgesproken mag worden’. Dit element wil voorkomen dat het kind naar buiten gaat, het leven en de natuur in. Het zegt dat ze het kind wil beschermen. En het verliest de controle over het kind.

Dat wat erbinnen is, houdt het kind tegen om naar buiten te gaan. Dit wordt gerepresenteerd door de maatschappij; bedrijven, organisaties, scholen, winkels etc. Daar waar de mensen denken, dat de macht ligt.

Nadat het element ‘dat wat niet uitgesproken mag worden’ was ingebracht ontstond er een bepaalde spanning in het systeem met een nieuw element ‘ancient wisdom’. Ancient wisdom voelt als een standbeeld van het Paaseiland, is van een hoger abstractieniveau en beweegt traag. De plek in de opstelling van ancient wisdom was in de buurt van het element ‘dat wat er niet uitgesproken mag worden’ en die zijn macht dreigt te verliezen. Ancient wisdom zit op de grond en observeert dit element nauwkeurig, ze voelt als heel traag. Het andere element wordt daardoor ongemakkelijk en voelt zich nietig en verliest een groot deel van haar macht.

Het leven en het onderwijs willen allebei het kind beschermen tegen het element, dat zijn macht dreigt te verliezen, zodat het kind haar ontwikkelingslijn kan volgen.
Vanuit dit element zijn er in deze opstelling ook aspecten die niet zichtbaar mogen worden. Noot: het lijkt erop dat we hier bij de morele grenzen van de opstelling zijn.

Verloop van de opstelling

Ons uitgangspunt is het vermoeden dat het onderwijs als opdracht heeft om bij te dragen aan de ontwikkeling van het kind. Daarbij bedoelen we niet alleen het voorbereiden op een leven in onze maatschappij. We doelen met ‘de ontwikkeling van het kind’ ook op datgene dat zich los van onze inmenging ontvouwt, namelijk het leven zelf. Met andere woorden, de menselijke ontwikkeling waarvan het kind-zijn een fase is. We zijn benieuwd wat er te zien is als we ‘onderwijs’ en ‘leven’ opstellen. Dit vormt het begin van ons onderzoek.

Tussen ‘onderwijs’ en ‘leven’ is er niet zoveel. Deze elementen kunnen heel lang tegenover elkaar blijven staan, zonder dat er iets gebeurt. Er is geen verbinding.

Omdat we onderzoek doen naar de bedoeling van het onderwijs, brengen we ‘de bedoeling (van het onderwijs)’ in. Er verandert nog steeds niet zoveel.

We brengen ‘het kind’ in. Het kind/ de jongere is immers degene die gebruik maakt van het onderwijs. ‘Leven’ en ‘het kind’ hebben duidelijk verbinding met elkaar. ‘Leven’ beweegt naar het kind toe, onderwijs volgt. Dit zien we nog een aantal keren terug in de opstelling.

Langzamerhand verandert de plek van het onderwijs Staat het eerst nog tegenover het kind, gaandeweg komt het naast het kind te staan.

‘Natuur’ krijgt een plek in de opstelling. Omdat natuur voelt dat die een plek heeft en het binnen benauwd krijgt. Buiten is de oude wijsheid, binnen wordt veel ‘gekletst vanuit het hoofd’ ‘Natuur’ gaat letterlijk in de natuur buiten staan. “Hier is ruimte, hier kan ik zijn.” Daardoor ontstaat er in de opstelling een ‘binnen’ en een ‘buiten’. ‘Leven’, ‘het kind’ en ‘onderwijs’ staan op de drempel naar buiten. Er is een sterke verbinding tussen ‘leven’ en ‘natuur’. De bedoeling staat verder weg en realiseert zich: “De bedoeling is bedacht!” “Het is gewoon iets dat we bedacht hebben. We kunnen dus ook iets anders bedenken!”

Femmy Wolthuis en Sander Galjaard

22 mei 2019

Wat het lerarentekort mogelijk zichtbaar wil maken
Een duik in de onderstroom op zoek naar duurzame oplossingen

Je kunt op vele manieren kijken naar het lerarentekort, waaronder op een systemische manier. Dit betekent dat je op onderzoek uitgaat vanuit de gedachte dat het lerarentekort het topje van een ijsberg is. Je duikt dieper om te ontdekken wat er onder water – in de onderstroom – te zien is. Graag neem ik je mee in de inzichten die ik samen met nog zeven onderwijsprofessionals[1] heb opgedaan tijdens de Systemische Werkplaats Onderwijs van 30 januari 2019, toen we de vraag hebben onderzocht:

Wat wil het lerarentekort zichtbaar maken?

Onderstaand verslag is een weergave van wat voor mij de grote lijnen van ons onderzoek is geweest. Een belangrijk inzicht is dat het lerarentekort aandacht vraagt voor een groter maatschappelijk vraagstuk: sociale segregatie.  Oftewel het verschijnsel dat mensen met verschillende (culturele en/of economische) achtergronden gescheiden van elkaar leven. Het raakt ook aan hoe ouders en school (niet) samenwerken rondom de begeleiding van de kinderen in hun ontwikkeling. En het raakt aan ruimte geven aan de liefde voor de kinderen, voor werken met hart en ziel in het onderwijs. Lees verder…

We nemen je graag mee in een beeld over de plek van de leerkracht in relatie tot de leerling en van de schoolleider in relatie tot de leerkracht. Volgens ons laten deze twee beelden de transitie zien die gaande is in het onderwijs. Zoekende, met vallen en opstaan. En het gebeurt steeds meer.

We hebben de beelden zien ontstaan tijdens een studiedag in het basisonderwijs met 15 directeuren, locatieleiders, een bestuurder en HRM-strategisch beleidsmedewerker en tijdens de Systemische Werkplaats Onderwijs van 22 november 2017, waar we een vraag onderzochten uit het voortgezet onderwijs. De inzichten uit beide settingen brengen we onderstaand samen. Lees verder…